Kan Virtual Reality (mee)helpen om zedendelinquenten op het rechte pad te houden? - Conferentie in Pompekliniek over VR in forensische setting

Seksueel overschrijdend gedrag is een veelvoorkomend, hardnekkig probleem. Met vaak ingrijpende gevolgen, zeker voor de slachtoffers. Het aantal zedendelinquenten binnen de forensisch psychiatrische patiëntenpopulatie is omvangrijk. Effectieve behandeling veronderstelt dat deze doelgroep voldoende kan oefenen om zich ander gedrag eigen te maken. Juist ook in voor hen verleidelijke situaties. Dat stuit echter op praktische beperkingen en ethische bezwaren. Kan Virtual Reality hierin misschien soelaas bieden? Dat werd vanuit vele kanten belicht in de Pompekliniek op vrijdag 21 juni, tijdens de Invitational Conference over VR in een forensische setting.

Door: Hans Wanningen
(1888 woorden / geschatte leestijd: 9-15 min)

Bij de slagboom van de Pompekliniek in Nijmegen arriveren die vrijdagochtend in plukjes de circa 75 genodigden. Voor de helft gaat het om docenten, medewerkers en opleidelingen van RadboudCSW, voor de andere helft om professionals uit de forensische psychiatrie. Bij aankomst ondergaan ze allemaal hetzelfde strenge regime waar iedere bezoeker van de kliniek mee van doen krijgt: door een sluis buiten, identificeren bij de receptie, dan telefoons, laptops, sleutels en portemonnees inleveren, door de metaaldetector, waar nodig worden gefouilleerd en vervolgens wéér door een sluis. Pas dan is de weg vrij om onder begeleiding door te lopen naar de voor deze gelegenheid opgetuigde conferentieruimte in de kliniek. Als deelnemer snap je direct: deze instelling voor forensische psychiatrie is allesbehalve een doorsnee conferentielocatie – wél een zeer toepasselijke.

Rijk gevulde dag

Eenmaal binnen wacht de genodigden een boordevol programma, met Engels als voertaal, waar initiator en dagvoorzitter dr. Erik Bulten met zichtbaar genoegen het startsein voor geeft. Zelf is hij al als onderzoeker volop bezig met het verkennen van de mogelijkheden van VR (zie deze video over zijn onderzoek uitgevoerd in het kader van het RadboudCSW Innovatiefonds). Bulten spreekt de wens uit dat de dag leidt tot meer inzicht en bijdraagt aan samenwerking en platformontwikkeling. Met als doel om zowel het potentieel als de beperkingen van VR beter in kaart te brengen.

Focus op beloftevolle technologieën

Docent van de Universiteit Twente Hanneke Kip en Yvonne Bouman, senior onderzoeker bij Transfore, bijten het spits af. Ze bespreken wat nieuwe technologieën, waaronder VR, in de zorg kunnen betekenen, als aanvulling op het bestaande aanbod. Ze raden aan in te zetten op (combinaties van) beloftevolle technologieën, waar delinquenten goed voor te motiveren zijn en die zich goed lenen voor individueel maatwerk, zoals VR, wearables en serious games.

Virtual Reality Agression Prevention Training

Het podium is daarna aan promovenda Stéphanie Klein Tuente, een pionier in Nederland als het gaat om VR-toepassing bij agressief gedrag. Ze laat via een vermakelijke video zien hoe snookergrootheid Ronnie O’Sullivan met VR-bril, keu en al voorover kukelt omdat hij in virtual reality een bal wilde spelen, leunend op een niet bestaande biljarttafelrand. Zo overtuigend echt kan die omgeving dus zijn.

Daarna vertelt ze over de Virtual Reality Agression Prevention Training (VRAPT), waarbij patiënten zichzelf beter in de hand leren houden door binnen een driedimensionale virtuele omgeving te oefenen met provocerende scenario’s die agressie oproepen.

Bij haar onderzoek naar VRAPT blijkt dat deelnemende patiënten zeer te spreken zijn over VR. Ze zijn ervoor gemotiveerd omdat ze het realistisch, zinvol en leuk vinden. Behandelaars zijn bovendien positief over de mogelijkheden tot maatwerk, directe feedback, realtime-metingen en herhaling. Klein Tuente: ‘De aankomende jaren gaan we door met de ontwikkeling van VRAPT, voor mensen met een lichtverstandelijke beperking, gevangenen en een vergelijkbare doelgroep in Zweden.’

Eerste ervaringen Pompekliniek met VR

Pompestichting-onderzoekers Fedde Sappelli en dr. Danique Smeijers delen vervolgens hun eerste indrukken en bevindingen met de inzet van VR in de Pompekliniek, in het project Virtual Reality Agression Assessment (VRAA). Doel van dat project is om te onderzoeken of interactieve scenario’s ook zijn in te zetten voor assessment van agressie.

Naar overtuiging van Sappelli is VR goed bruikbaar bij patiënten met agressieproblematiek en hun behandelaars. Mede omdat het in een realistische, volledig controleerbare omgeving voorziet, gestandaardiseerde observaties mogelijk maakt en combineerbaar is met het meten van bijvoorbeeld hartslag en hersenactiviteit, wat veel interessante data oplevert.

‘Patiënten vinden het spel leuk om te doen en ze zijn te spreken over de oefenovergeving.’

Spelenderwijs minder agressief

Dr. Danique Smeijers is senior-onderzoeker bij de Pompestichting aangaande de Virtual Reality Game for Aggression Impulse Management (VR-GAIME). De VR-GAIME is ontwikkeld om onbewuste processen in de omgang met anderen te beïnvloeden. Patiënten worden via het spel in een virtuele wereld getraind om boze personen (avatars) te vermijden en vriendelijke mensen juist wel te benaderen.

Voorwerp van onderzoek is of deze training tezamen met de bestaande behandeling leidt tot vermindering van agressie bij patiënten met agressieregulatieproblematiek. Eerste bevindingen: patiënten vinden het spel leuk om te doen en ze zijn te spreken over de oefenovergeving. Bovendien denken ze dat het spel hun inzicht in het eigen gedrag kan vergroten, waardoor ze minder impulsief en agressief reageren in de omgang met anderen. Naast de evidente voordelen van VR zijn er ook aandachts- en ontwikkelpunten, zo benadrukt Danique Smeijers. Ze adviseert onder meer om patiënten te betrekken bij het doorontwikkelen van dit soort VR-toepassingen.

Disfunctionele experts

Dan volgt de presentatie van onderzoekers dr. Zarah Vernham en dr. Claire Nee van de Department of Psychology van de University of Portsmouth. Zij vertellen over hun onderzoek naar ‘disfunctionele experts’ onder inbrekers die moeiteloos zien bij welke woning ze zich makkelijk toegang kunnen verschaffen. In een VR-omgeving kan uitstekend worden nagegaan hoe zij een buurt verkennen en waar daarbij zoal hun oog op valt (via eye-tracking).

Dadergedrag beter begrijpen

Dit soort inzichten en technieken kunnen mogelijk ook relevantie hebben voor onderzoek naar gedragingen van pedoseksuele daders, zoals het richten van aandacht en het vermijden of juist opzoeken van triggers. In het kader van samenwerking tussen de University of Porthsmouth en de Pompestichting is er inmiddels al een kleinschalige pilot uitgevoerd, waarin dr. Danique Smeijers het gedrag en de ervaringen beschreven van twee pedosekuselen en een zedendeliquent.

Toekomstig zullen meer samenwerkingsmogelijkheden worden verkend.

Rondleiding kliniek

Voorafgaand aan het middagprogramma staat er voor de deelnemers een heerlijke lunch klaar. Tegelijkertijd krijgen ze in groepjes een rondleiding aangeboden door de kliniek. Een fascinerend inkijkje, waarbij te zien valt hoe de patiënten behuisd zijn. Ook vertellen begeleiders en patiënten zelf welke dagindeling ze hebben, met daarin ruimte voor werktaken, training, therapie en ook sport. Aan bijzondere wetenswaardigheden geen gebrek. Zo horen de rondgeleide groepjes over het bestaan van de Jonkerboys, het eigen patiëntenvoetbalteam, dat om evidente redenen alle wedstrijden uit de competitie thuis speelt.

In deze recente video van Nu.nl over tbs wordt er een vergelijkbare rondgang door de Pompekliniek gemaakt.

VR-demonstratie

De genodigden kunnen tussen de soep en broodjes door desgewenst ook proefkonijn zijn in een VR-demonstratie, om zelf te ervaren hoe VR tot inzet komt bij de patiënten. Een indringende ervaring voor velen. Juist doordat je volledig wordt ondergedompeld in die virtuele wereld, niet alleen visueel, met een VR-bril, maar bovendien met te bedienen handgrepen, wordt de ervaring onverwacht realistisch. Wat het nóg echter doet overkomen, is dat de psycholoog/onderzoeker real-time en met stemvervorming de avatars die je virtueel ontmoet, tegen je laat praten. Die gesprekken kunnen soms best gemoedelijk verlopen. Maar het blijft een oefenomgeving: je kunt ook ineens worden geconfronteerd met een uit de kluiten gewassen driftkop die in een steegje dreigend op je af komt en intimiderend op je inpraat. Levensecht en behoorlijk heftig.

‘Therapeuten kunnen met inzet van VR met hun patiënten zo vaak als zinvol is oefenen – de kracht van de herhaling is een van de grote voordelen.’

Veel en veilig oefenen

Zo kunnen dus therapeuten met inzet van VR met hun patiënten zo vaak als zinvol is oefenen – de kracht van de herhaling is een van de grote voordelen. Met als doel dat die patiënten beter leren om hun agressieve dan wel seksuele aandriften, en de triggers daarvan, te herkennen en te reguleren. Niet al meteen op proefverlof, zonder begeleiding. Nee, eerst gewoon binnen, in de kliniek, maar met de ervaring van buiten.

Hoe dit exact in zijn werk gaat, brengt deze video van NOS op 3 in beeld, waarin te zien is hoe een van de sprekers van vandaag, Stéphanie Klein Tuente, tbs'ers traint middels VR.

Pionier en vernieuwer in onderzoek

Nog bijkomend van dit ‘volle bord’ met de lunch luisteren de gasten vervolgens aandachtig naar de hoofdgast van vandaag: prof. dr. Patrice Renaud, werkzaam onder meer bij de Montreal University en Quebec University (Canada). Hij is met zijn onderzoeksgroep misschien wel dé pionier inzake VR specifiek gericht op diagnostiek en behandeling van zedendelinquenten.

Nadat Renaud uitvoerig de opzet en methodologie van zijn onderzoek verheldert heeft, benadrukt hij dat juist het combinerenvan technologieën, zoals VR, EEG en eye-tracking, uitermate effectief kan zijn om een maximaal effect te bereiken. Ook het real-time inspelen op wat er in de VR-wereld gebeurt, heeft een sterk toegevoegde waarde.

Keuzearchitectuur

Daarna stelt RadboudCSW-huisfilosoof prof. dr. Jan Bransen vast dat dit gebruik van VR boeiende ethische vragen oproept. Bransen: ‘Zo maken de ontwerpers van de virtuele omgeving bij het ontwerpen keuzes, keuzes die uitmonden in wat ik een “keuzearchitectuur” noem. Dat geeft hun evenals hun opdrachtgevers een bijzondere machtpositie en daarmee extra verantwoordelijkheid, waarvan zij zich bewust dienen te zijn.’

Reacties overwegend positief

De aanwezigen gaan nu in subgroepen uiteen om met elkaar door te praten over wat ze van de sprekers hebben opgestoken. Prof. dr. Ron Scholte, hoofdopleider van de RadboudCSW-opleiding tot Orthopedagoog-Generalist Zuid- en Oost-Nederland (OG-ZON): ‘We staan nog maar aan het begin van een lange ontwikkelingsweg. Maar deze inzet van VR past wel goed binnen de gepersonaliseerde zorg en gepersonaliseerde onderzoeken die nu steeds belangrijker worden.’ Prof. dr. Marc Verbraak, hoofdopleider van de RadboudCSW-opleiding tot gz-psycholoog vindt het interessant om vandaag kennis te nemen van actuele toepassingsmogelijkheden rond technologieën als VR: ‘Dit zal toenemend de therapiekamers en de opleidingen voor psychologen en psychiaters bereiken. Zelf ga ik bij Pro Persona ook onderzoek met VR doen, zij het bij jongere doelgroepen. Mijn verwachting is wel dat het vooral de generatie van mijn kinderen zal zijn die hiermee straks volop aan de slag zal gaan, hetzij als therapeut, hetzij als patiënt. Zij zijn immers al van jongs af aan opgegroeid met dit soort virtuele werelden en technologie.’

‘Behandel deze patiëntengroep (nog) effectiever, mede met veelbelovende technologieën als VR. In hun belang én dat van de maatschappij.’

Tevreden initiatiefnemer

Gastheer Erik Bulten is heel tevreden over het verloop van de dag. ‘Ik voelde vandaag in de zaal het enthousiasme opkomen. Dat is wat we nodig hebben. Naast lef om, ook bij dit zo gevoelige thema, de handen ineen te slaan, bij onderzoek en bij het integreren van nieuwe inzichten over VR binnen de opleidingen. Om zo deze patiëntengroep (nog) effectiever te kunnen behandelen, mede met veelbelovende technologieën als VR. In hun belang én dat van de maatschappij.’

Nu nog in de kinderschoenen

In de terugblik op de dag, mede aan de hand van stellingen, gepresenteerd door hoogleraar Forensische Psychiatrie prof. dr. Robbert Jan Verkes (als psychiater verbonden aan de Pompekliniek) en Erik Bulten, komt als oogst van de dag naar voren: 

Toepassing van VR staat, althans in dit vakgebied, nog in de kinderschoenen. Daarom zijn zowel vervolgonderzoek als pilots en platformontwikkeling elementair. Ook zijn er stappen te zetten bij het inbedden van VR in bijvoorbeeld de postacademische opleidingen van RadboudCSW. Zeker is verder dat er ethische en praktische uitdagingen zullen blijven bestaan bij de inzet van VR in het geval van zedendelinquenten.

Zeker meerwaarde

Toch heeft deze toepassing van VR, volgens de onderzoekers en de overgrote meerderheid van de aanwezigen, absoluut potentieel, als aanvulling op het bestaande repertoire rondom diagnostiek en behandeling. Renaud: ‘Op tal van terreinen bewijst VR al haar meerwaarde, van vluchtsimulaties in pilotenopleidingen tot in de behandeling van angststoornissen. Waarom dan niet ook bij zedendelinquenten?’

Wie de VR-bril opzet, krijgt in elk geval een kijkje in de toekomst. Diezelfde toekomst zal leren of Renaud gelijk krijgt. Na deze vrijdag lijken de kansen daarop in elk geval weer wat gegroeid.

Meer weten?

De conference over VR en forensische psychologie is mogelijk gemaakt door het RadboudCSW Innovatiefonds. Als postacademisch opleidingsinstituut wil het RadboudCSW een directe bijdrage leveren aan de samenleving. Niet alleen via onze opleidingen, maar ook door jaarlijks middelen beschikbaar te stellen voor kleinschalige innovaties in de zorg of het onderwijs. Zorg, onderwijs en samenleving veranderen immers voortdurend. Academisch geschoolde beroepsbeoefenaren moeten zich daar in hoog tempo op aan kunnen passen. In 2019 wordt er in totaal 40.000 euro beschikbaar gesteld voor goede ideeën op het gebied van de zorg, het onderwijs en een veerkrachtige samenleving.